نگاهی گذرا به عید نوروز در کلام حضرات معصومین (ع)

مسعودی در التنبیه و الاشراف (چاپ لیدن، 1893) می گوید: آغاز سال ایرانیان در اول تابستان و مهرگان در اول زمستان بوده؛ از قراین به دست آمده معلوم می گردد این جشن در عهد قدیم یعنی به هنگام تدوین بخش کهن اوستا نیز در آغاز برج حَمَل یعنی اول بهار برپا می‌شده، و شاید به نحوی که اکنون بر ما معلوم نیست آن را در اول برج مزبور ثابت نگاه می‌داشتند، چنان که از تاریخ بر می‌آید در عهد ساسانیان، نوروز یعنی روز اول ایرانی و نخستین روز فروردین ماه در اول فصل بهار نبود، بلکه مانند عید فطر و عید اصلی در میان مسلمانان، آن هم در فصل ها می‌گشت، در سال 467 هجری قمری، نوروز در 23 برج هوت، یعنی 17 روز به پایان زمستان مانده واقع بود. در این هنگام جلال الدین ملکشاه سلجوقی (465 ـ 485 ق) ترتیب تقویم جدید جلالی را بنا نهاد و نوروز را در روز اول بهار ـ که موقع نجومی تحویل آفتاب به برج حمل است قرار داده ثابت نگهداشت...، فردوسی در اشعار خود آورده که در نوروز، جمشید به پادشاهی رسید و آن روز را روز نو خواندند (هر چند این مطلب به طور صریح استفاده نمی‌شود) و لکن ممکن است در نوروز این اتفاق افتاده باشد. چند بیت از اشعار او چنین است:

جهان انجمن شد بر تخت روی

فرو مانده از فرة بخت اوی

بجمشید بر گوهر افشاندند

هر آن روز را روز نو خواندند

سرسال نو هرمز فرودین

بر آسوده از رنج تن، دل ز کین

بزرگان بشادی بیاراستند

می و جام و رامشگران خواستند

چنین روز فرخ از آن روزگار

بماند از آن خسروان یادگار (شاهنامه، ج 1، ص 25 ـ 26)

از مطالب فوق روشن می گردد که نوروز از مراسم بسیار کهن ایرانیان است، هر چند از مراسم نوروز در دربار شاهنشاهان هخامنشی و اشکانی اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی از عصر ساسانی اطلاعات زیادی موجود است.

نوروز در عصر خلفا

خلفای نخستینِ اسلام به نوروز اعتنایی نداشتند. ولی بعدها خلفای اموی برای افزودن درآمد خود هدایای نوروز را از نو معمول داشتند. بنی امیه هدیه‌ای در عید نوروز بر مردم ایران تحمیل می‌کردند که در زمان معاویه مقدار آن به 5 تا ده میلیون درهم بالغ می‌شد.(1) نخستین کسی که هدایای نوروز و مهرگان را رواج داد، حجاج بن یوسف بود. اندکی بعد این رسم (اهدا تحفه) به خاطر گران آمدن بر مردم (زمان عمر بن عبدالعزیز) منسوخ گردید، ولی در تمام این مدت ایرانیان مراسم عید خود را برپا می‌داشتند.

در دوره ‌های بعد، خصوصاً زمان ظهور ابومسلم خراسانی به بعد سلسله (طاهریان، صفاریان) که زمان نفوذ عباسیان و برمکیان بوده، این جشن ها رونق گرفته و تا به حال ادامه داشته است. (2)

از ائمه علیهم السلام هم روایاتی در خصوص نوروز بیان شده که در منابع روایاتی موجود است.

روایات زیادی از ائمه (علیهم السلام) در خصوص نوروز به ما رسیده و علامه مجلسی(ره) روایات را در بحار الانوار ذکر کرده و مرحوم محدث قمی نیز در مفاتیح الجنان به صورت مختصر ذکر نموده است، از باب نمونه سه مورد بیان می شود:

1. از امام صادق علیه السّلام نقل شده که خروج و قیام امام زمان علیه السّلام در سال طاق از هجرت، روز جمعه نوروز عجم، دهم محرم در کعبة معظمه واقع خواهد شد.

2. خداوند حضرت آدم را در نوروز خلق کرد.(3)

3. امام صادق (علیه السّلام) به معلّی بن خُنیس فرمودند: که چون روز نوروز شود، غسل کن و پاک ترین جامه‌های خود را بپوش و به بهترین بوهای خوش خود را خوشبو گردان و در آن روز روزه بدار و سپس دستور نمازی را به صورت مخصوص داده و دعایی را هم در این خصوص تعلیم دادند و سپس فرمودند، چون چنین کنی گناهان پنجاه ساله تو آمرزیده می شود و بسیار بگو: یا ذو الجلالِ و الاکرام؛ و در کتاب‌های غیر مشهور روایت گردیده که در وقت تحویل این دعا را بسیار بخوانند و بعضی 366 مرتبه گفته‌اند: یا محوّل الحولِ و الاحوال، حوّل حالنا الی احسنِ الحال، و به روایت دیگر: یا مقلّب القلوب و الاَبصار، یا مدبّر اللّیل و النهار، یامحوّل الحولِ و الاحوال، حوّل حالنا الی احسن الحال.(4)

صاحب جواهر با توجه به سخن مصباح المتهجد و دیگران بر مسلّم بودن استحباب روزة روز نوروز تأکید کرده، سپس نقل فوق از امام کاظم علیه السّلام را آورده و گفته که این نقل نمی‌تواند معارضِ أدلة استحباب باشد به علاوه که محتمل است که بر اساس تقیّه صادر شده باشد؛ شاید هم مقصود، نوروزی غیر از نوروزی باشد که همه آن را می پذیرند.(5) آقای رسول جعفریان در ادامه نقل صاحب جواهر می‌گوید: باید توجه داشت که مستند همه روایت، معلّی بن خنیس است به علاوه اگر تقیه‌ای در کار بود، باید امام(ع) همان ابتدا موافقت می‌کرد نه مخالفت.

نکته سوم وی (صاحب جواهر) واضح البطلان است، زیرا به هر روی در آن روزگار یک نوروز بیشتر وجود نداشته است.

عمده‌ترین روایاتی که در تأیید وارد شده همین روایت معلّی بن خُنیس می ‌باشد که از امام صادق (علیه السّلام) می باشد که بعضی آن را مختصر و بعضی طولانی نقل کرده‌اند. مرحوم مجلسی در بحار الانوار، ج 56، ص 91، باب یوم النیروز به طور مبسوط روایت را ذکر کرده و به بحث پیرامون آن پرداخته است که یک نقل آن گذشت.

نقل دوم آن چنین است که امام صادق (علیه السّلام) به معلّی فرمود: روز نوروز، روزی است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای امام علی (علیه السّلام) در غدیر پیمان گرفت و مردم به ولایت او اعتراف کردند؛ خوشا به حال کسی که بر آن پیمان باقی ماند و بدا به حال کسی که آن عهد را شکست.

روز نوروز، روزی است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) امام علی (علیه السّلام) را به وادی جن فرستاد و مولای متقیان از آن ها عهدها و پیمان ها گرفت. روز نوروز، روزی است که بر خوارج غلبه یافت و ذو الثدیه را کشت.

روز نوروز، روزی است که قائم ما از اهل بیت علیهم السّلام قیام خواهد کرد و خداوند او را بر دجال پیروز خواهد نمود و دجال را بر کناسة کوفه به دار خواهد زد. هیچ نوروزی نخواهد آمد جز آن که ما انتظار فرجی در آن داریم. این از روزهای متعلق به ماست که فارسیان آن را حفظ کردند و شما (عرب ها) آن را ضایع کردید.

پاورقی:

1. جرجی زیدان، تمدن اسلامی، ج 2، ص 22.

2. معین، محمد، فرهنگ لغت، ج 4، ص 4846، لغت نوروز. دهخدا، لغت نامه، برهان قاطع، لغت نوروز.

3. همان.

4. مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، آخر کتاب کتابی به نام مجمع المعارف و مخزن المعارف، تالیف محمد شفیع بن محمد صالح، چاپ شده ص 47 ذیل در علامات آخر الزمان. مصباح المجتهد، ص 591، بحار الانوار، ج 59، ص 101، وسایل الشیعه، ج 7، ص 346.

5. جواهر الکلام، ج 5، ص 40.

منبع: بخشی از نوشتار مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیۀ قم